علائم، تشخیص و روش های درمان تومور هیپوفیز
غده هیپوفیز، یک غده لوبیایی شکل کوچک است که دقیقا در پایه مغز (پشت بینی) و بین گوش‌ها و در ناحیه‌ای به نام حفره هیپوفیز یا sella turcica قرار گرفته است. با وجود اینکه غده هیپوفیز اندازه کوچکی دارد، تقریبا روی همه قسمت‌های بدن تأثیر می‌گذارد. هورمون‌های تولید شده به تنظیم عملکردهای مهم مانند رشد، فشار خون و تولید مثل انسان کمک می‌کنند. در مقاله حاضر قصد داریم درباره بزرگ شدن غده هیپوفیز و نتیجه‌ای که به بار می‌آورد یعنی تومورهای غده هیپوفیز، اطلاعاتی را ارائه دهیم.
غده هیپوفیز
همانطور که اشاره کردیم غده هیپوفیز، بسیاری از موارد مهم مانند رشد، ضربان قلب و توانایی بچه‌دار شدن را کنترل می‌کند. وزن غده هیپوفیز کمتر از 1 گرم است. اکثر اوقات به عنوان غده اصلی از آن یاد می‌شود؛ زیرا به سایر غده‌های بدن فرمان می‌دهد که چه موقع هورمون بیشتری تولید کنند. سپس این هورمون‌ها در سراسر بدن انسان حرکت می‌کنند و به اعضای بدن می‌گویند که برای حفظ همه کارکردها باید چه کاری انجام دهند.
به بیان ساده‌تر عملکرد هیپوفیز را می‌توان با عملکرد ترموستات خانگی مقایسه کرد. ترموستات به طور مداوم دمای خانه را اندازه‌گیری می‌کند و سیگنال‌هایی را برای روشن یا خاموش کردن بخاری برای حفظ دمای ثابت و راحت ارسال می‌کند. هیپوفیز نیز به طور مداوم عملکردهای بدن را کنترل می‌کند و سیگنال‌هایی را از راه دور به اندام‌ها و سایر غدد می‌فرستد تا عملکرد آنها را کنترل کرده و سیستم بدن را حفظ کند. تنظیم ایده‌آل غده هیپوفیز در بدن به عوامل زیادی از جمله سطح فعالیت، جنسیت، ترکیب بدن و… بستگی دارد.
هیپوفیز مسئول کنترل و هماهنگی موارد زیر است:
- رشد بدن
- عملکرد اندام‌هایی مثل کلیه، پستان و رحم
- عملکرد غدد (تیروئید، غدد جنسی و غدد فوق کلیوی)
تومورهای غده هیپوفیز
تومورهای هیپوفیز در اثر رشد غیر عادی غده هیپوفیز ایجاد می‌شوند. برخی از تومورهای غده هیپوفیز منجر به ترشح بیش از حد هورمون تنظیم کننده عملکردهای مهم بدن انسان می‌شوند. برخی دیگر از آنها می‌توانند باعث شوند که غده هیپوفیز سطح کمتری از هورمون‌ها را تولید کند. بیشتر تومورهای هیپوفیز رشد غیرسرطانی دارند؛ به این معنا که خوش خیم و از نوع آدنوم (adenomas) هستند. آدنوم در بافت‌های بدن باقی مانده و به سایر قسمت‌ها، گسترش نمی‌یابد.
بزرگ شدن غده هیپوفیز
بزرگ شدن غده هیپوفیز معمولا به دلیل ایجاد تومور است اما ممکن است به دلیل خونریزی در غده یا درگیر شدن با برخی بیماری‌های دیگر مانند سل به وجود آید. غده هیپوفیز در یک منطقه کوچک درست در زیر مغز انسان قرار گرفته است. این منطقه بسیار نزدیک به اعصاب بینایی انسان است، که پیام‌هایی را بین مغز و چشم حمل می‌کند. در آنجا فضای زیادی برای هر چیز دیگری وجود ندارد، بنابراین تومورهای بزرگ فقط به دلیل اندازه‌شان، باعث ایجاد مشکل می‌شوند. به همین ترتیب تومورهای بزرگ به اطراف غده هیپوفیز فشار وارد می‌کنند و باعث بروز مشکلاتی از قبیل سر درد و مشکلات بینایی به ویژه از دست دادن بینایی محیطی و دید دوتایی می‌شوند.
علائم ابتلا به تومور هیپوفیز
همه تومورهای هیپوفیز دارای علائم نیستند و بعضی اوقات به طور تصادفی در یک آزمایش تصویربرداری مانند MRI یا CT که به دلیل دیگری انجام می‌شود، شناسایی می‌شوند. تومورهای غده هیپوفیز، بسته به نوع هورمونی که تولید می‌کنند، می‌توانند علائم و نشانه‌های مختلفی را ایجاد کنند. از طرف دیگر برخی علائم و نشانه‌ها مربوط به تومورهای هیپوفیزی هستند که هورمونی تولید نمی‌کنند و غیرفعال هستند و به سایر ساختارها فشار وارد می‌کنند.
تومورهای بزرگ هیپوفیز – آنهایی که اندازه آنها تقریبا 1 سانتی‌متر (کمی کمتر از نیم اینچ) یا بیشتر است – به عنوان ماکروآدنوم (macroadenomas) شناخته می‌شوند. تومورهای کوچکتر را میکروآدنوم (microadenomas) می‌نامند. به دلیل اندازه ماکروآدنوم، آنها می‌توانند به غده هیپوفیز طبیعی و ساختارهای مجاور فشار وارد کنند.
علائم و نشانه‌های مربوط به فشار تومور
علائم و نشانه‌های فشار ناشی از تومور هیپوفیز ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- سردرد
- کاهش بینایی، به ویژه از دست دادن بینایی محیطی
- تومور هیپوفیز
علائم مربوط به تغییرات سطح هورمون
تومورهای بزرگ می‌توانند باعث کمبود هورمون شوند. علائم و نشانه‌های این عارضه عبارتند از:
- تهوع و استفراغ
- ضعف
- احساس سرما
- دوره‌های قاعدگی کم یا بدون قاعدگی
- اختلال عملکرد جنسی
- افزایش مقدار ادرار
- کاهش یا افزایش ناخواسته وزن
- عملکرد بیش از حد
عملکرد تومورهای هیپوفیز باعث تولید بیش از حد هورمون‌ها می‌شود. انواع مختلف تومورهای عملکردی در غده هیپوفیز شما علائم و نشانه‌های خاصی ایجاد می‌کنند و گاهی اوقات ترکیبی از آنها است.
تومورهای ترشح کننده (ACTH)
تومورهای ACTH هورمون آدرنوکورتیکوتروپین را تولید می‌کنند که غدد فوق کلیوی را تحریک کرده و منجربه تولید هورمون کورتیزول می‌شود. سندرم کوشینگ (Cushing) در نتیجه تولید بیش از حد کورتیزول در غدد فوق کلیوی است.
علائم و نشانه‌های احتمالی سندرم کوشینگ عبارتند از:
- تجمع چربی در قسمت میانی و قسمت فوقانی پشت بدن
- گرد بودن بیش از حد صورت
- لاغر شدن دست و پا با ضعف عضلانی
- فشار خون بالا
- قند خون بالا
- آکنه
- تضعیف استخوان
- کبودی
- اضطراب، تحریک پذیری یا افسردگی
تومورهای ترشح کننده هورمون رشد
این تومورهای غده هیپوفیز، هورمون رشد اضافی (آکرومگالی) (acromegaly) تولید می‌کنند که می‌تواند موارد زیر را به بار آورد:
- زمخت و درشت شدن صورت
- بزرگ شدن دست و پا
- تعریق زیاد
- قند خون بالا
- مشکلات قلبی
- درد مفاصل
- دندان‌های نامرتب
- افزایش موهای بدن
- در چنین مواقعی کودکان و نوجوانان ممکن است خیلی سریع رشد کنند یا قدشان خیلی بلند شوند.
تومورهای ترشح کننده پرولاکتین (Prolactin)
تولید بیش از حد پرولاکتین از تومور هیپوفیز (پرولاکتینوما) می‌تواند باعث کاهش سطح طبیعی هورمون‌های جنسی استروژن در زنان و تستوسترون در مردان شود. وجود پرولاکتین زیاد در خون به طور متفاوتی بر مردان و زنان تأثیر می‌گذارد.
در زنان، پرولاکتینوما ممکن است باعث موارد زیر شود:
- دوره‌های قاعدگی نامنظم
- فقدان دوره‌های قاعدگی
- ترشحات شیری از پستانها
در مردان، تومور تولید کننده پرولاکتین ممکن است باعث هیپوگنادیسم مردانه (hypogonadism) شود. علائم و نشانه‌ها می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- اختلال در نعوظ
- کاهش تعداد اسپرم
- از دست دادن میل جنسی
- رشد پستان
تحریک کننده تیروئید
وقتی تومورهای غده هیپوفیز بیش از حد هورمون تحریک کننده تیروئید تولید می‌کند، غده تیروئید مقدار زیادی از هورمون تیروکسین (thyroxine) را تولید می‌کند. این دلیل نادر پرکاری تیروئید است. پرکاری تیروئید می‌تواند متابولیسم بدن انسان را تسریع کند و باعث بروز مسائل زیر شود:
- کاهش وزن
- ضربان قلب سریع یا نامنظم
- عصبی بودن یا تحریک پذیری
- حرکات مکرر روده
- تعرق مفرط
راه‌های تشخیص ابتلا به تومورهای غده هیپوفیز
وجود سه یا تعداد بیشتری از علائم زیر ممکن است نشانگر وجود تومور هیپوفیز باشد.
- مشکلات بینایی (تاری یا دو دید، افتادگی پلک)
- سردرد در ناحیه پیشانی
- حالت تهوع یا استفراغ
- اختلال در حس بویایی
- اختلال عملکرد جنسی
- افسردگی
- خستگی
- ناباروری
- مشکلات رشد
- پوکی استخوان
- افزایش وزن بدون دلیل
- کاهش وزن بدون دلیل
- کبودی آسان
- درد مفاصل
- سندرم تونل کارپ
اختلال در قاعدگی - یائسگی زودرس
- ضعف عضلانی
- گالاکتوره (جریان خود به خودی شیر مادر که با زایمان یا شیردهی نوزاد مرتبط نیست)
عوارض ناشی از تومورهایهیپوفیز بر بدن
همانطور که گفتیم تومورهای هیپوفیز معمولا رشد و گسترش زیادی ندارند. با این حال، آنها می‌توانند افراد را تحت تأثیر قرار دهند و منجربه بروز مشکلات زیر شوند:
کاهش بینایی: تومور هیپوفیز می‌تواند به اعصاب بینایی فشار وارد کند.
کمبود دائمی هورمون: وجود تومور هیپوفیز یا از بین بردن آن ممکن است به طور دائمی میزان هورمون بدن را تغییر دهد، که ممکن است لازم باشد با داروهای هورمونی جایگزین شود.
یک عارضه نادر اما بالقوه جدی تومور هیپوفیز ، آپوپلکسی هیپوفیز است که خونریزی ناگهانی در تومور اتفاق می‌افتد و با یک سر درد شدید همراه است. آپوپلکسی هیپوفیز به درمان فوری نیاز دارد و معمولا با کورتیکواستروئیدها (corticosteroids) و جراحی رفع می‌شود.
راه‌های درمان
در صورت مشکوک بودن به تومورهای غده هیپوفیز، می‌توانید به پزشک متخصص مراجعه کنید. پزشک ابتدا سوالاتی در مورد علائم و سابقه سلامتی شما می‌پرسد، سپس یک معاینه فیزیکی از شما به عمل می‌آورد و در صورت صلاح دید یکسری آزمایشات برای شما تجویز می‌کند.
- معاینات چشم برای بررسی اینکه آیا تومور روی بینایی شما تأثیر می‌گذارد یا خیر
- معاینه مغز و اعصاب برای آزمایش نحوه کار مغز، نخاع و اعصاب شما
- آزمایش خون و ادرار برای بررسی سطح هورمون شما
- تصویربرداری برای جستجوی تومور در داخل بدن (معمولا سی تی اسکن یا MRI)
مداخله زودهنگام بهترین فرصت را برای بهبود یا کنترل تومورهای هیپوفیز و عوارض جانبی آن فراهم می‌کند. به طور کلی نحوه درمان به نوع تومور، اندازه آن و سلامت کلی شما بستگی دارد.
سه نوع روش درمانی برای تومورهای هیپوفیز وجود دارد:
- برداشتن تومور از طریق جراحی،
- پرتودرمانی با استفاده از اشعه ایکس با دوز بالا برای از بین بردن سلول‌های تومور
- درمان دارویی برای کوچک شدن یا ریشه کن کردن تومور.
جمع‌بندی
همانطور که در این مقاله گفتیم تومورهای هیپوفیزی که در اثر رشد غیر طبیعی منجر به بزرگ شدن غده هیپوفیز می‌شوند، معمولا خوش خیم و غیر سرطانی هستند. اما ممکن است رشد بی رویه این تومورها، منجر به فشار و آسیب به سایر اندام‌های بدن شوند و فرد را دچار مشکلات جدی کنند؛ به همین دلیل توصیه می‌شود به محض بروز علائم ارائه شده به پزشک متخصص مراجعه شود.